ЁЯМЯ рдЪрд░рдХ – рдЖрдпुрд░्рд╡ेрджाрдЪाрд░्рдп рдПрд╡ं рдЪрд░рдХ рд╕ंрд╣िрддा рдХे рд░рдЪрдпिрддा

 

рдЛрд╖ि рдЪрд░рдХ (Charaka) – рдЖрдпुрд░्рд╡ेрдж рдХे рдорд╣ाрди рдЖрдЪाрд░्рдп

рдЪрд░рдХ рд╕ंрд╣िрддा рдХे рдк्рд░рдзाрди рд╕ंрдкाрджрдХ, рдХाрдпрдЪिрдХिрдд्рд╕ा (рдЖंрддрд░िрдХ рдЪिрдХिрдд्рд╕ा) рдХे рдЕрдЧ्рд░рдгी, рдиिрд╡ाрд░рдг–рдЙрдкрдЪाрд░–рдиैрддिрдХрддा рдХे рд╕рдордЧ्рд░ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХ

рдкрд░िрдЪрдп

рдЛрд╖ि рдЪрд░рдХ рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рдд рдХे рдорд╣ाрди рдЖрдпुрд░्рд╡ेрджाрдЪाрд░्рдп рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं। рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЙрдирдХा рд╕рдордп рдИрд╕ा-рдкूрд░्рд╡ рдк्рд░рдердо рд╕рд╣рд╕्рд░ाрдм्рджी рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдз рд╕े рдИрд╕ा-рдкрд╢्рдЪाрдд рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рд╢рддाрдм्рджिрдпों рдХे рдмीрдЪ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै; рд╕рдЯीрдХ рддिрдеिрдпाँ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдирд╣ीं рд╣ैं। рдЪрд░рдХ рдоुрдЦ्рдпрддः рдХाрдпрдЪिрдХिрдд्рд╕ा—рдЕрд░्рдеाрдд рдЖंрддрд░िрдХ рдЪिрдХिрдд्рд╕ा—рдХे рд╕िрдж्рдзांрддों рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХा рд╕ुрд╡िрд╕्рддृрдд рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдкाрджिрдд/рд╕ंрд╣िрддाрдмрдж्рдз рдЧ्рд░ंрде рдЪрд░рдХ рд╕ंрд╣िрддा рдЖрдпुрд░्рд╡ेрдж рдХा рдоूрд▓ाрдзाрд░ рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा, рд░ोрдЧ-рдХाрд░рдг (рдиिрджाрди), рд▓рдХ्рд╖рдг-рд╡िрднाрдЬрди, рдЙрдкрдЪाрд░-рд╕िрдж्рдзांрдд, рдФрд╖рдз-рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдЖрд╣ाрд░-рд╡िрд╣ाрд░, рдиैрддिрдХрддा рдФрд░ рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХ–рд░ोрдЧी–рдкрд░िрдЪाрд░рдХ—рддीрдиों рдХी рднूрдоिрдХा рдХा рд╕рдорди्рд╡िрдд рд╡рд░्рдгрди рд╣ै।

рдЪрд░рдХ рд╕ंрд╣िрддा: рд╕ंрд░рдЪрдиा рдФрд░ рд╕्рд╡рд░ूрдк

рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЪрд░рдХ рд╕ंрд╣िрддा, рдоूрд▓рддः рдЕрдЧ्рдиिрд╡ेрд╢ рддंрдд्рд░ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЪрд░рдХ рдиे рд╡िрд╕्рддृрдд рд╕ंрдкाрджрди/рд╡ृрдж्рдзि рдХी। рдмाрдж рдоें рджृрдврдмрд▓ рдиे рднी рдЗрд╕рдХे рдХुрдЫ рдЕंрд╢ों рдХा рдкрд░िрд╖्рдХाрд░ рдХिрдпा। рдЧ्рд░ंрде рд╕ंрд╡ाрджाрдд्рдордХ рд╢ैрд▓ी рдоें рд╣ै—рдЖрдЪाрд░्рдп–рд╢िрд╖्рдп рдк्рд░рд╢्рдиोрдд्рддрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕िрдж्рдзांрдд рддрдеा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рджोрдиों рдХा рдЖрдзाрд░ рджेрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╕ूрдд्рд░рд╕्рдеाрди, рдиिрджाрдирд╕्рдеाрди, рд╡िрдоाрдирд╕्рдеाрди, рд╢ाрд░ीрд░рд╕्рдеाрди, рдЗрди्рдж्рд░िрдпрд╕्рдеाрди, рдЪिрдХिрдд्рд╕ाрд╕्рдеाрди, рдХрд▓्рдкрд╕्рдеाрди рдФрд░ рд╕िрдж्рдзिрд╕्рдеाрди рдЬैрд╕े рд╕्рдеाрди (рд╕ेрдХ्рд╢рди) рд╣ैं рдЬो рдЪिрдХिрдд्рд╕ा-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдкूрд░्рдг рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं— рдоूрд▓ рд╕िрдж्рдзांрддों рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдФрд╖рдз-рдиिрд░्рдоाрдг рд╡ рдкंрдЪрдХрд░्рдо рддрдХ।

рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдФрд░ рдЖрдпुрд░्рд╡ेрдж рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп

рдЪрд░рдХ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЖрдпुрд░्рд╡ेрдж рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ै—“рд╕्рд╡рд╕्рдерд╕्рдп рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд░рдХ्рд╖рдгрдо्, рдЖрддुрд░рд╕्рдп рд╡िрдХाрд░ рдк्рд░рд╢рдордирдо्”—рдпाрдиी рд╕्рд╡рд╕्рде рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдФрд░ рд░ोрдЧी рдХे рд╡िрдХाрд░ों рдХा рд╢рдорди। рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХी рд╕्рдеिрддि рдд्рд░िрджोрд╖ (рд╡ाрдд–рдкिрдд्рдд–рдХрдл), рдзाрддु (рд░рд╕, рд░рдХ्рдд, рдоांрд╕, рдоेрдж, рдЕрд╕्рдеि, рдордЬ्рдЬा, рд╢ुрдХ्рд░), рдорд▓ рдФрд░ рдЕрдЧ्рдиि рдХी рд╕рдо्рдпрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा рддрдеा рдЖрдд्рдоा–рдЗрди्рдж्рд░िрдп–рдорди–рдЕрдд्рдоा рдХी рдк्рд░рд╕рди्рдирддा рд╕े рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдордЧ्рд░ рдкрд░िрднाрд╖ा рд╢ाрд░ीрд░िрдХ, рдоाрдирд╕िрдХ рдФрд░ рдиैрддिрдХ–рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЖрдпाрдоों рдХो рдЬोрдб़рддी рд╣ै।

рдд्рд░िрджोрд╖ рд╕िрдж्рдзांрдд, рдиिрджाрди рдФрд░ рд░ोрдЧ-рд╡िрдЬ्рдЮाрди

рдЪрд░рдХ рдд्рд░िрджोрд╖ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рд░ोрдЧ-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдзुрд░ी рдоाрдирддे рд╣ैं। рджोрд╖ों рдХी рд╡ृрдж्рдзि/рдХ्рд╖рдп, рдЙрдирдХा рд╕्рдеाрди-рдкрд░िрд╡рд░्рддрди, рдФрд░ рд╕्рд░ोрддрд╕ (рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдЪैрдирд▓/рдиाрдб़ी рддंрдд्рд░) рдоें рдЕрд╡рд░ोрдз рд░ोрдЧोрдд्рдкрдд्рддि рдХा рдХाрд░рдг рдмрдирддा рд╣ै। рд╡े рд╣ेрддुрдУं—рдЖрд╣ाрд░-рд╡िрд╣ाрд░ рдХी рднूрд▓ें, рдЛрддु-рдЕрдиुрдкрдпुрдХ्рдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░, рдоाрдирд╕िрдХ рддрдиाрд╡, рджुрд╖्рдЯ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдЖрджि—рдХो рд░ोрдЧ рдХे рдоूрд▓ рдХाрд░рдг рдмрддाрддे рд╣ैं। рдиिрджाрди (рдХाрд░рдг/рд░ोрдЧрдЪिрди्рд╣), рдкूрд░्рд╡рд░ूрдк (рдк्рд░ोрдб्рд░ोрдо), рд░ूрдк (рд▓рдХ्рд╖рдг), рдЙрдкрд╢рдп (рдкैрд▓िрдПрд╢рди рдЯेрд╕्рдЯ) рдФрд░ рд╕рдо्рдк्рд░ाрдк्рддि (рдкैрдеोрдЬेрдиेрд╕िрд╕) рдХे рдкाँрдЪ-рдЕрд╡рдпрд╡ों рд╕े рд╡े рдиिрджाрди-рддंрдд्рд░ рдХो рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं—рдЬो рдЖрдзुрдиिрдХ рдХ्рд▓िрдиिрдХрд▓ рд░ीрдЬрдиिंрдЧ рдХी рддрд░рд╣ рд╕ंрд░рдЪिрдд рд╕ोрдЪ рдХो рдЬрди्рдо рджेрддा рд╣ै।

рдЙрдкрдЪाрд░-рд╕िрдж्рдзांрдд: рд╢рдорди, рд╢ोрдзрди рдФрд░ рдЖрд╣ाрд░-рд╡िрд╣ाрд░

рдЪрд░рдХ рд╢рдорди (рдкैрд▓िрдПрдЯिрд╡) рдФрд░ рд╢ोрдзрди (рдХ्рд▓ेंрдЬ़िंрдЧ/рдкंрдЪрдХрд░्рдо) рджोрдиों рд╡िрдзिрдпों рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рд░ोрдЧ-рд╕्рдеिрддि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд▓ंрдЧрди, рдкाрдЪрди, рд╕्рдиेрд╣рди, рд╕्рд╡ेрджрди, рд╡рдорди, рд╡िрд░ेрдЪрди, рдмрд╕्рддी, рдирд╕्рдп рдЖрджि рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓ рдмрддाрдпे рдЧрдпे рд╣ैं। рд╡े рдФрд╖рдз-рдЪрдпрди рдоें рд░рд╕–рдЧुрдг–рд╡ीрд░्рдп–рд╡िрдкाрдХ–рдк्рд░рднाрд╡ рдХा рдвाँрдЪा рджेрддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рд╕े рджрд╡ा рдХा рдлाрд░्рдоाрдХोрдбाрдпрдиेрдоिрдХ्рд╕ рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХे। рдЖрд╣ाрд░ рдХो рдФрд╖рдз рдХे рд╕рдордХрдХ्рд╖ рдорд╣рдд्рд╡ рджेрддे рд╣ुрдП рд╡े рдкрде्рдп–рдЕрдкрде्рдп, рдЖрд╣ाрд░-рд╕рдо्рдпрдХ рдиिрдпрдо, рдЬрд▓рдкाрди, рджिрдирдЪрд░्рдпा (рджिрди рдХा рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди) рдФрд░ рдЛрддुрдЪрд░्рдпा (рдЛрддु-рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЖрдЪрд░рдг) рдЬैрд╕ी рдк्рд░рддिрд░ोрдзाрдд्рдордХ (preventive) рд░рдгрдиीрддिрдпाँ рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдмрддाрддे рд╣ैं। рд░рд╕ाрдпрди (рд░िрдЬुрд╡рдиेрд╢рди) рдФрд░ рд╡ाрдЬीрдХрд░рдг (рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп-рд╡рд░्рдзрди) рдХो рджीрд░्рдШाрдпु, рд╕्рдоृрддि, рдУрдЬрд╕ рдФрд░ рдХाрд░्рдпрдХ्рд╖рдорддा рдХे рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рд╕े рдЬोрдб़рддे рд╣ैं।

рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХीрдп рдиैрддिрдХрддा, рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХ-рдХौрд╢рд▓ рдФрд░ рд░ोрдЧी-рдкрд░िрдЪрд░्рдпा

рдЪрд░рдХ рд╕ंрд╣िрддा рдоें рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХ рдХी рдпोрдЧ्рдпрддा—рд╢ाрд╕्рдд्рд░-рдЬ्рдЮाрди, рдЕрдиुрднрд╡, рджрдХ्рд╖рддा, рд╢ुрдЪिрддा, рдХрд░ुрдгा—рдкрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдЬोрд░ рд╣ै। рд░ोрдЧी рдФрд░ рдкрд░िрдЪाрд░рдХ (рдирд░्рд╕/рд╕ेрд╡рдХ) рдХी рднूрдоिрдХा рднी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХीрдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рдЧोрдкрдиीрдпрддा, рд╕рдд्рдпрдиिрд╖्рдаा, рд╕рдо्рд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा, рдФрд░ рд╕рдордп рдкрд░ рдЙрдЪिрдд рдиिрд░्рдгрдп рдХो рдиैрддिрдХ рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдХा рдЕंрдЧ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдФрд╖рдз-рдиिрд░्рдоाрдг, рдоाрдд्рд░ा, рднेрд╖рдЬ рдХрд▓्рдкрдиा (рдХाреЭा, рдЪूрд░्рдг, рдШृрдд, рдЖрд╕рд╡-рдЕрд░िрд╖्рдЯ рдЖрджि) рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЧ-рдкूрд░्рд╡ рд╕ाрд╡рдзाрдиिрдпों рдкрд░ рднी рд╡िрдзिрд╡рдд рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рди рд╣ै।

рдЬрдирдкрджोрдз्рд╡ंрд╕ (рдорд╣ाрдоाрд░ी), рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдФрд░ рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп

рдЪрд░рдХ рдЬрдирдкрджोрдз्рд╡ंрд╕ рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рджेрдХрд░ рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рдХрднी-рдХрднी рд░ोрдЧ рд╡्рдпाрдкрдХ рд░ूрдк рд╕े рдкूрд░े рд╕рдоुрджाрдп/рдк्рд░рджेрд╢ рдХो рдШेрд░рддे рд╣ैं—рдЗрд╕рдХे рдкीрдЫे рд╣рд╡ा–рдЬрд▓–рджेрд╢–рдХाрд▓ (рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рдЕрд╕ंрддुрд▓рди) рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХा рд╕рдоाрдзाрди—рд╢ुрдж्рдз рдЬрд▓, рд╢ुрдж्рдз рд╡ाрдпु, рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рдЖрд╣ाрд░, рд╢рдорди/рд░рд╕ाрдпрди, рдЕрдиुрдХूрд▓рдирд╢ीрд▓ рдЖрдЪрд░рдг—рдФрд░ рд╢ाрд╕рди-рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдиीрддिрдпाँ—рдЖрдЬ рдХे рдкрдм्рд▓िрдХ рд╣ेрд▓्рде рд╕िрдж्рдзांрддों рд╕े рд╕ाрдо्рдп рд░рдЦрддी рд╣ैं। рд╡े рдУрдЬрд╕ (рдЗрдо्рдпूрди-рдЯोрди) рдХो рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХा рдоूрд▓ рдмрд▓ рдмрддाрддे рд╣ैं।

рдЖрдзुрдиिрдХ рдЪिрдХिрдд्рд╕ा-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рд╕ाрдо्рдп рдФрд░ рднिрди्рдирддा

рдЪрд░рдХ рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕рдордЧ्рд░ (holistic) рд╣ै—рд░ोрдЧ рдХे рдЬैрд╡िрдХ рдХाрд░рдгों рдХे рд╕ाрде рдЖрд╣ाрд░, рдЬीрд╡рдирд╢ैрд▓ी, рдоाрдирд╕िрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдФрд░ рдиैрддिрдХрддा рдХो рдЙрдкрдЪाрд░ рдХा рд╕рд╣-рдЖрдзाрд░ рдоाрдирддा рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдЬрд╣ाँ рд╕ुрдХ्рд╖्рдордЬीрд╡, рдЖрдгрд╡िрдХ рдкैрдеोрд▓ॉрдЬी рдФрд░ рд╕ाрдХ्рд╖्рдп-рдЖрдзाрд░िрдд рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓ рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣ै, рд╡рд╣ीं рдЪрд░рдХ рдХा рдоॉрдбрд▓ рджोрд╖–рдзाрддु–рдорд▓–рдЕрдЧ्рдиि–рд╕्рд░ोрддрд╕ рдЬैрд╕े рдХाрд░्рдпाрдд्рдордХ рдЕрд╡рдзाрд░рдгाрдУं рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рджोрдиों рдХी рднाрд╖ा рдФрд░ рдк्рд░рдоाрдгीрдХрд░рдг-рдкрдж्рдзрддिрдпाँ рднिрди्рди рд╣ैं, рдлिрд░ рднी рд░ोрдЧ-рдкूрд░्рд╡ рдиिрд╡ाрд░рдг, рдбाрдЗрдЯेрдЯिрдХ्рд╕, рдкрдм्рд▓िрдХ рд╣ेрд▓्рде, рдФрд░ рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХीрдп рдиैрддिрдХрддा рдоें рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╕рдоाрдирддाрдПँ рджिрдЦрддी рд╣ैं।

рд╡िрд░ाрд╕рдд рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡

рдЪрд░рдХ рд╕ंрд╣िрддा рдиे рд╢рддाрдм्рджिрдпों рддрдХ рднाрд░рддीрдп рдЪिрдХिрдд्рд╕ा-рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдзुрд░ी рдХा рдХाрд░्рдп рдХिрдпा। рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рд╕ंрд╣िрддा (рд╢рд▓्рдп) рдФрд░ рд╡ाрдЧ्рднрдЯ (рдЕрд╖्рдЯांрдЧ) рдХे рд╕ाрде рдоिрд▓рдХрд░ рдпрд╣ рдЖрдпुрд░्рд╡ेрдж рдХी рдд्рд░рдпी рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। рдордз्рдпрдХाрд▓ рд╕े рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рддрдХ рдЗрд╕рдХे рдЕрдиेрдХ рднाрд╖्рдп/рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╣ुрдП рдФрд░ рдЖрдЬ рднी рдЖрдпुрд░्рд╡ेрджिрдХ рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдХे рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ै। рдк्рд░рддिрдпोрдЧी рдкрд░ीрдХ्рд╖ाрдУं рдоें рдЪрд░рдХ рд╕ंрд╣िрддा, рдд्рд░िрджोрд╖, рдиिрджाрди-рдкंрдЪрдХ, рд╕्рдеाрди-рд╡िрднाрдЧ, рдФрд░ рдЬрдирдкрджोрдз्рд╡ंрд╕ рдЬैрд╕े рдЯॉрдкिрдХ рдкूрдЫे рдЬाрддे рд╣ैं।

рдк्рд░рддिрдпोрдЧी рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рд╣ेрддु рдоुрдЦ्рдп рдмिंрджु

  • рдЧ्рд░ंрде: рдЪрд░рдХ рд╕ंрд╣िрддा (рдЕрдЧ्рдиिрд╡ेрд╢ рддंрдд्рд░ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд; рджृрдврдмрд▓ рдХा рдкрд░िрд╖्рдХाрд░ рднी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦिрдд)।
  • рд╡िрд╖рдп-рдХ्рд╖ेрдд्рд░: рдХाрдпрдЪिрдХिрдд्рд╕ा (рдЖंрддрд░िрдХ рдЪिрдХिрдд्рд╕ा) – рд╕िрдж्рдзांрдд рд╕े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рддрдХ।
  • рдоुрдЦ्рдп рдЕрд╡рдзाрд░рдгाрдПँ: рдд्рд░िрджोрд╖, рдзाрддु, рдорд▓, рдЕрдЧ्рдиि, рдУрдЬрд╕, рд╕्рд░ोрддрд╕, рдиिрджाрди-рдкंрдЪрдХ, рд╕рдордк्рд░ाрдк्рддि।
  • рдЙрдкрдЪाрд░: рд╢рдорди–рд╢ोрдзрди, рдкंрдЪрдХрд░्рдо; рд░рд╕–рдЧुрдг–рд╡ीрд░्рдп–рд╡िрдкाрдХ–рдк्рд░рднाрд╡ рдЖрдзाрд░िрдд рдФрд╖рдз-рд╡िрд╡ेрдЪрди।
  • рдиिрд╡ाрд░рдг: рджिрдирдЪрд░्рдпा, рдЛрддुрдЪрд░्рдпा, рдкрде्рдп–рдЕрдкрде्рдп, рд░рд╕ाрдпрди–рд╡ाрдЬीрдХрд░рдг।
  • рдиैрддिрдХрддा: рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХ рдХी рдпोрдЧ्рдпрддा, рдЧोрдкрдиीрдпрддा, рдХрд░ुрдгा, рд╕ाрдХ्рд╖्рдпрд╕рдо्рдордд рдиिрд░्рдгрдп।
  • рдЬрдирдкрджोрдз्рд╡ंрд╕: рдорд╣ाрдоाрд░ी/рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгрдЬрди्рдп рд░ोрдЧ—рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рджृрд╖्рдЯि।
  • рд╕рдордХाрд▓-рддिрдеि: рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓; рд╕рдЯीрдХ рддिрдеिрдпाँ рдЕрдиिрд╢्рдЪिрдд (рдк्рд░рд╢्рдиों рдоें “рдк्рд░ाрдЪीрди рдЖрдпुрд░्рд╡ेрджाрдЪाрд░्рдп” рд▓िрдЦें)।

рд╡рди рд▓ाрдЗрдирд░ (Quick Revision)

  • рдЪрд░рдХ = рдЖрдпुрд░्рд╡ेрдж рдХी рдХाрдпрдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рдорд╣ाрди рдЖрдЪाрд░्рдп।
  • рдЧ्рд░ंрде: рдЪрд░рдХ рд╕ंрд╣िрддा—рдЖрда рд╕्рдеाрди, рд╕ंрд╡ाрджाрдд्рдордХ рд╢ैрд▓ी।
  • рд▓рдХ्рд╖्рдп: рд╕्рд╡рд╕्рдерд╕्рдп рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд░рдХ्рд╖рдгрдо्, рдЖрддुрд░рд╕्рдп рд╡िрдХाрд░ рдк्рд░рд╢рдордирдо्।
  • рдд्рд░िрджोрд╖–рдзाрддु–рдорд▓–рдЕрдЧ्рдиि–рдУрдЬрд╕–рд╕्рд░ोрддрд╕ = рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп/рд░ोрдЧ рдХा рдвाँрдЪा।
  • рдЙрдкрдЪाрд░: рд╢рдорди–рд╢ोрдзрди, рдкंрдЪрдХрд░्рдо; рдФрд╖рдз-рдЪрдпрди = рд░рд╕–рдЧुрдг–рд╡ीрд░्рдп–рд╡िрдкाрдХ–рдк्рд░рднाрд╡।
  • рдиिрд╡ाрд░рдг: рдЖрд╣ाрд░-рд╡िрд╣ाрд░, рджिрдирдЪрд░्рдпा, рдЛрддुрдЪрд░्рдпा, рд░рд╕ाрдпрди।
  • рдЬрдирдкрджोрдз्рд╡ंрд╕ = рдорд╣ाрдоाрд░ी/рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгрдЬрди्рдп рд░ोрдЧ рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд।

рдЕрдн्рдпाрд╕ рдк्рд░рд╢्рди (MCQ рд╢ैрд▓ी)

  1. рдЪрд░рдХ рд╕ंрд╣िрддा рдоुрдЦ्рдпрддः рдХिрд╕ рд╡िрд╖рдп рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ै? — рдХाрдпрдЪिрдХिрдд्рд╕ा (рдЖंрддрд░िрдХ рдЪिрдХिрдд्рд╕ा)
  2. рдиिрджाрди-рдкंрдЪрдХ рдоें рдХौрди-рд╕ा рдЕрд╡рдпрд╡ рд╢ाрдоिрд▓ рдирд╣ीं рд╣ै? (рдиिрджाрди/рдкूрд░्рд╡рд░ूрдк/рд░ूрдк/рд╕рдо्рдк्рд░ाрдк्рддि/рдЙрдкрд╢рдп) — рд╕рднी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं
  3. рдЬрдирдкрджोрдз्рд╡ंрд╕ рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै— — рдорд╣ाрдоाрд░ी/рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг-рдЬрдиिрдд рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд░ोрдЧ
  4. рдФрд╖рдз-рдЧुрдг рд╡िрд╡ेрдЪрди рдоें “рд╡ीрд░्рдп” рдХा рдЖрд╢рдп— — рдж्рд░рд╡्рдп рдХी рдЙрд╖्рдг/рд╢ीрдд рдк्рд░рднाрд╡-рд╢рдХ्рддि
рдЕрд╕्рд╡ीрдХрд░рдг (Disclaimer):
рдпрд╣ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХेрд╡рд▓ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдПрд╡ं рдк्рд░рддिрдпोрдЧी рдкрд░ीрдХ्рд╖ाрдУं рдХी рддैрдпाрд░ी рд╣ेрддु рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рджी рдЧрдИ рдЬाрдирдХाрд░ी рд╡िрднिрди्рди рд╕्рд░ोрддों рдЬैрд╕े NCERT рдкुрд╕्рддрдХों, рдоाрдирдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрдеों рдПрд╡ं рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рдкोрд░्рдЯрд▓ों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рд╕рдЯीрдХрддा рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХा рд╣рд░рд╕ंрднрд╡ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рддрдеाрдкि рддрде्рдп рдпा рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдоें рдЕंрддрд░ рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХो рдХिрд╕ी рднी рдЖрдзिрдХाрд░िрдХ рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ़ рдХा рд╡िрдХрд▓्рдк рди рдоाрдиा рдЬाрдП। рдХाрд▓-рдиिрд░्рдзाрд░рдг рд╡ рд╡िрд╡рд░рдг рдкрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рдорддांрддрд░ рд╕ंрднрд╡ рд╣ैं। рдпрд╣ рдкेрдЬ рдкрд░ीрдХ्рд╖ा-рдЙрди्рдоुрдЦ рд╕ंрдХ्рд╖ेрдкिрдд рдк्рд░рд╕्рддुрддि рд╣ै; рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ/рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдк्рд░рдпोрдЬрдиों рдХे рд▓िрдП рдоाрдирдХ рдЧ्рд░ंрдеों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░ें।

рдпрджि рдХिрд╕ी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоें рдд्рд░ुрдЯि рдпा рд╕ुрдзाрд░ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ो рддो рдХृрдкрдпा рд╣рдоें рд╕ूрдЪिрдд рдХрд░ें।