ЁЯМЯ рдорд╣рд░्рд╖ि рдХрдгाрдж – рдкрд░рдоाрдгु рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рдЬрдирдХ

 

рдорд╣рд░्рд╖ि рдХрдгाрдж (Maharshi Kanada / Kashyapa / Ul┼лka)

рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рджрд░्рд╢рди рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХ, рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рдд рдоें рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рджृрд╖्рдЯि рдФрд░ рдкрджाрд░्рде-рд╕िрдж्рдзांрдд (рдкрд░рдоाрдгुрд╡ाрдж) рдХे рдЕрдЧ्рд░рджूрдд

рдкрд░िрдЪрдп

рдорд╣рд░्рд╖ि рдХрдгाрдж рдХो рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди рдХी рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рдкрд░ंрдкрд░ा рдХा рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЙрдирдХा рдХाрд▓ рдИрд╕ा-рдкूрд░्рд╡ рдХрдИ рд╢рддाрдм्рджिрдпों рдХे рдмीрдЪ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै (рдЖрдорддौрд░ рдкрд░ рд▓рдЧрднрдЧ 6рд╡ीं–2рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдИ.рдкू. рдХे рдмीрдЪ); рд╕рдЯीрдХ рддिрдеि рдиिрд╢्рдЪिрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдХрдгाрдж рдиे “рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХрд╕ूрдд्рд░” рдХी рд░рдЪрдиा рдХी, рдЬिрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЬрдЧрдд рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा, рдкрджाрд░्рде рдХे рдЧुрдг, рдЧрддि, рдХाрд░рдг-рдХाрд░्рдп рд╕ंрдмंрдз рдФрд░ рдЬ्рдЮाрдирдоीрдоांрд╕ा (рдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕ाрдзрди) рдХो рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХिрдпा। рдЙрдирдХा рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдк्рд░рддिрдкाрджрди рд╣ै—рдкрд░рдоाрдгु рд╕िрдж्рдзांрдд (Atomism): рд╕рдорд╕्рдд рднौрддिрдХ рдЬрдЧрдд рд╕ूрдХ्рд╖्рдо, рдЕрд╡िрднाрдЬ्рдп рдХрдгों—рдкрд░рдоाрдгुрдУं—рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ै рдФрд░ рд╡िрднिрди्рди рдж्рд░рд╡्рдпों рдХा рд╡ैрд╡िрдз्рдп рдЗрди рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХे рд╕ंрдпोрдЬрди, рд╡िрди्рдпाрд╕ рдФрд░ рдЧрддि рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै।

рдЬीрд╡рди рд╡ рдмौрдж्рдзिрдХ рд╕ंрджрд░्рдн

рдорд╣рд░्рд╖ि рдХрдгाрдж рдХे рдЬीрд╡рди-рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХे рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╡िрд╡рд░рдг рд╕ीрдоिрдд рд╣ैं, рдкрд░ рдЙрдирдХी рдЪिंрддрди-рдкрд░ंрдкрд░ा рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдЙрдирдХे рд╕ूрдд्рд░ों рдФрд░ рдмाрдж рдХे рднाрд╖्рдпों рд╕े рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ोрддा рд╣ै। рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдЙрдирдХा рдПрдХ рдиाрдо “рдХрд╢्рдпрдк” рдФрд░ рдЙрдкрдиाрдо “рдЙрд▓ूрдХ” рднी рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдХрдгाрдж рдХे рд╕рдордп рдоें рднाрд░рдд рдоें рди्рдпाрдп, рд╕ांрдЦ्рдп, рдпोрдЧ, рдоीрдоांрд╕ा рдФрд░ рд╡ेрджाрди्рдд рдЬैрд╕ी рджрд░्рд╢рдиों рдХी рд╕рд╢рдХ्рдд рдмрд╣рд╕ें рдЪрд▓ рд░рд╣ी рдеीं। рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рдФрд░ рди्рдпाрдп рдмाрдж рдоें рди्рдпाрдп–рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдкूрд░рдХ рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдП—рди्рдпाрдп рдиे рддрд░्рдХрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╡ рдк्рд░рдоाрдг рдХी рд╕ूрдХ्рд╖्рдорддा рджी, рдЬрдмрдХि рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рдиे рдкрджाрд░्рде-рдоीрдоांрд╕ा рдХा рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдвाँрдЪा рджिрдпा।

рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рджрд░्рд╢рди рдХा рдвाँрдЪा

рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рдХा рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ै рдкрджाрд░्рде-рддрдд्рдд्рд╡ рдХी рдкрд╣рдЪाрди—“рдХ्рдпा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рд╣ै?” рдФрд░ “рд╡рд╣ рдХैрд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै?”—рдЗрди рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рдХ्рд░рдордмрдж्рдз рд╕рдоाрдзाрди। рдХрдгाрдж рдиे рдЬрдЧрдд рдХे рддрдд्рд╡ों рдХो рдкрджाрд░्рде (Pad─Бrtha) рдХी рд╢्рд░ेрдгिрдпों рдоें рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдХिрдпा। рдк्рд░ाрдЪीрди рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рдоें рдЫрд╣ рдоुрдЦ्рдп рдкрджाрд░्рде рдоाрдиे рдЧрдП:

  • рдж्рд░рд╡्рдп (Substance): рдЬैрд╕े рдкृрде्рд╡ी, рдЬрд▓, рддेрдЬ, рд╡ाрдпु, рдЖрдХाрд╢, рдХाрд▓, рджिрд╢ा, рдЖрдд्рдоा, рдорди—рдпे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡-рдзाрд░рдХ рдЖрдзाрд░ рд╣ैं।
  • рдЧुрдг (Quality): рд░ंрдЧ, рд░рд╕, рдЧंрдз, рд╕्рдкрд░्рд╢, рд╕ंрдЦ्рдпाрдПँ, рдкрд░िрдоाрдг, рдкृрдердХрддा, рд╕ंрдпोрдЧ-рд╡िрдпोрдЧ, рдмुрдж्рдзि, рд╕ुрдЦ-рджुःрдЦ рдЖрджि।
  • рдХрд░्рдо (Motion/Action): рдЧрддिрдпाँ—рдЙрдд्рдХ्рд╖ेрдк, рдЕрдкрдХ्рд╖ेрдк, рдЖрдХुंрдЪрди, рдк्рд░рд╕ाрд░рдг, рдЧрдорди рдЗрдд्рдпाрджि—рдЬो рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдХाрд░рдг рдмрдирддी рд╣ैं।
  • рд╕ाрдоाрди्рдп (Generality): рд╕ाрдоाрди्рдпрддा/рдЬाрддि рдХा рдмोрдз—рдЬिрд╕рд╕े рдЕрдиेрдХ рдж्рд░рд╡्рдпों рдоें рдПрдХ рд╕ाрдЭा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдкрд╣рдЪाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।
  • рд╡िрд╢ेрд╖ (Particularity): рдкрд░рдоाрдгु рдФрд░ рдЖрдд्рдоा рдЬैрд╕ी рдиिрдд्рдп рд╕рдд्рддा рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рдЬो рдЙрди्рд╣ें рдЕрд▓рдЧ рдкрд╣рдЪाрди рджेрддी рд╣ै।
  • рд╕рдорд╡ाрдп (Inherence): рд╡рд╣ рдЕрд╡िрдиाрднाрд╡ी рд╕ंрдмंрдз, рдЬिрд╕рд╕े рдЧुрдг–рдж्рд░рд╡्рдп рдпा рдЕрд╡рдпрд╡–рдЕрд╡рдпрд╡ी рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рдЬुрдб़े рд░рд╣рддे рд╣ैं।

рдмाрдж рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें “рдЕрднाрд╡” (рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХा рдЕрднाрд╡/рди-рд╣ोрдиा) рдХो рднी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдкрджाрд░्рде рдХी рддрд░рд╣ рд╡िрд╡ेрдЪिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рдкрд░िрднाрд╖ाрдУं рд╡ рд╕ंрдмंрдзों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЬрдЧрдд рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХा рддाрд░्рдХिрдХ рдвाँрдЪा рджेрддा рд╣ै।

рдкрд░рдоाрдгु рд╕िрдж्рдзांрдд (Atomism)

рдХрдгाрдж рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рднौрддिрдХ рдЬрдЧрдд рдХे рдоूрд▓ рдоें рдкрд░рдоाрдгु (aс╣Зu) рд╣ैं—рдЗрддрдиे рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдХि рдЙрди्рд╣ें рдФрд░ рд╡िрднाрдЬिрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा। рд╡िрднिрди्рди рдж्рд░рд╡्рдп рдЗрди рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХे рд╕ंрдпोрдЬрди (рд╕ंрдпोрдЧ), рд╡िрди्рдпाрд╕ рдФрд░ рдЧрддि (рдХрд░्рдо) рд╕े рдмрдирддे рд╣ैं। рдкрд░рдоाрдгु рдиिрдд्рдп (indestructible) рд╣ैं; рд╕ृрд╖्рдЯि-рдк्рд░рд▓рдп рдХे рдЪрдХ्рд░ों рдоें рдж्рд░рд╡्рдп-рд╡िрди्рдпाрд╕ рдмрджрд▓рддे рд╣ैं рдкрд░ рдкрд░рдоाрдгु рдмрдиे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рд╕ंрдпोрдЧ-рд╡िрдпोрдЧ, рддाрдк, рджाрдм рдпा рдмाрд╣्рдп рдк्рд░рдпрдд्рди рд╕े рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХे рдирдпे рд╕ंрдШрдЯрди рд╕ंрднрд╡ рд╣ोрддे рд╣ैं—рдпрд╣ी рдкрджाрд░्рде-рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдХाрд░рдг рд╣ै।

рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рдоें рдкृрде्рд╡ी, рдЬрд▓, рддेрдЬ, рд╡ाрдпु—рдЗрди рдЪрддुрд░्рд╡िрдз рднौрддिрдХ рдж्рд░рд╡्рдпों рдХे рдкрд░рдоाрдгु рдоाрдиे рдЧрдП। рдЖрдХाрд╢ (space), рдХाрд▓ (time), рджिрдХ् (direction), рдЖрдд्рдоा (self) рдФрд░ рдорди (mind) рд╕ूрдХ्рд╖्рдо, рд╕рд░्рд╡рд╡्рдпाрдкрдХ/рдЕрдиंрдд рдпा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдиिрдд्рдп рдж्рд░рд╡्рдп рдоाрдиे рдЧрдП—рдпे рдкрд░рдоाрдгु-рд░рдЪрдиा рд╕े рднिрди्рди рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХрдгाрдж рдиे рднौрддिрдХ рдФрд░ рдЕрдзिрднौрддिрдХ рджोрдиों рдХो рдПрдХ рдпुрдХ्рддिрд╕ंрдЧрдд рдк्рд░рдгाрд▓ी рдоें рд░рдЦा।

рдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕ाрдзрди (Pram─Бс╣Зa) рдФрд░ рддрд░्рдХ

рдЬ्рдЮाрди рдЕрд░्рдЬрди рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕ाрдзрди рд╣ैं—рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ (рдЗрди्рдж्рд░िрдп-рдЬрди्рдп рдЕрдиुрднूрддि), рдЕрдиुрдоाрди (inference) рдФрд░ рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рд╢рдм्рдж (рдЖрдЧрдо/рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рд╡рдЪрди)। рдХрдгाрдж рдФрд░ рди्рдпाрдп–рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдЕрдиुрдоाрди рдХी рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рддा рд╣ै—рдЙрджाрд╣рд░рдгрддः рдзुрдПँ рд╕े рдЕрдЧ्рдиि рдХा рдЕрдиुрдоाрди; рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рджृрд╢्рдп рдШрдЯрдиाрдУं рд╕े рдЕрджृрд╢्рдп рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рдЧुрдгрдзрд░्рдо рдХा рдЕрдиुрдоाрди। рдпрд╣ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдкрдж्рдзрддि рдХी рддрд░рд╣ рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा–рдк्рд░рдоाрдг–рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдХा рддाрд░्рдХिрдХ рдоाрд░्рдЧ рджिрдЦाрддा рд╣ै।

рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рд╕ाрдо्рдп рдФрд░ рднिрди्рдирддा

рдХрдгाрдж рдХा рдкрд░рдоाрдгुрд╡ाрдж рдЖрдзुрдиिрдХ рдПрдЯॉрдоिрдХ рде्рдпोрд░ी рдХे рд╕ाрде рдЖрд╢्рдЪрд░्рдпрдЬрдирдХ рд╕ाрдо्рдп рд░рдЦрддा рд╣ै—рдЬैрд╕े рдкрджाрд░्рде рдХी рдХрдг-рд░рдЪрдиा, рдж्рд░рд╡्рдп-рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдЖрдзाрд░ рд╕ंрдпोрдЬрди/рд╡िрди्рдпाрд╕, рдФрд░ рдЧрддि рдХा рдХेंрдж्рд░ीрдп рдорд╣рдд्рд╡। рдлिрд░ рднी рднिрди्рдирддाрдПँ рднी рд╣ैं: рдЖрдзुрдиिрдХ рдкрд░рдоाрдгु рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ॉрди–рдк्рд░ोрдЯॉрди–рди्рдпूрдЯ्рд░ॉрди рдЖрджि рд╕े рдмрдиे рдЙрдкрдкрд░рдоाрдгрд╡ीрдп рдвाँрдЪे рд░рдЦрддे рд╣ैं; рдЬрдмрдХि рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рдХा рдкрд░рдоाрдгु рдЕрд╡िрднाрдЬ्рдп рдФрд░ рдиिрдд्рдп рдоाрдиा рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рд╕ाрдХ्рд╖्рдпों рдФрд░ рдЧрдгिрддीрдп рдоॉрдбрд▓िंрдЧ рдкрд░ рдЦрдб़ा рд╣ै; рдХрдгाрдж рдХा рдвाँрдЪा рджाрд░्рд╢рдиिрдХ–рддाрд░्рдХिрдХ рдк्рд░рдоाрдг (рдк्рд░рдоाрдг–рддрд░्рдХ–рдЕрдиुрдоाрди) рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै।

рд╡िрд░ाрд╕рдд рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡

рдХрдгाрдж рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдиे рднाрд░рддीрдп рдмौрдж्рдзिрдХ рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдкрджाрд░्рде-рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рддрд░्рдХ рдФрд░ рдЬ्рдЮाрдирдоीрдоांрд╕ा рдХो рд╕ुрджृрдв़ рдЖрдзाрд░ рджिрдпा। рдмाрдж рдХे рдЖрдЪाрд░्рдпों—рдк्рд░рд╢рд╕्рддрдкाрдж рдЖрджि—рдиे рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХрд╕ूрдд्рд░ рдкрд░ рднाрд╖्рдп рдХрд░ рдЗрд╕े рдФрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा। рди्рдпाрдп–рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рдХी рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░ंрдкрд░ा рдиे рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рднाрд░рдд рдоें рд╡ैрджिрдХ рд╡िрдж्рдпा, рдЖрдпुрд░्рд╡ेрдж, рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдФрд░ рдЦрдЧोрд▓–рдЧрдгिрдд рдХी рд╡िрдорд░्рд╢-рд╢ैрд▓ी рдХो рддрд░्рдХ рдФрд░ рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХी рд╕ुрд╕ंрдЧрдд рдкрдж्рдзрддि рджी। рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдордп рдоें рднाрд░рддीрдп рд╡िрдЬ्рдЮाрди-рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдЕрдз्рдпेрддाрдУं рдиे рдХрдгाрдж рдХी рдкрд░рдоाрдгु-рдзाрд░рдгा рдХो рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдмौрдж्рдзिрдХ рдзрд░ोрд╣рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा।

рдк्рд░рддिрдпोрдЧी рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рд╣ेрддु рдоुрдЦ्рдп рдмिंрджु

  • рдкрд░ंрдкрд░ा: рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рджрд░्рд╢рди рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХ; рдЧ्рд░ंрде – рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХрд╕ूрдд्рд░
  • рдоुрдЦ्рдп рд╕िрдж्рдзांрдд: рдкрд░рдоाрдгुрд╡ाрдж—рдкрджाрд░्рде рд╕ूрдХ्рд╖्рдо, рдЕрд╡िрднाрдЬ्рдп рдкрд░рдоाрдгुрдУं рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд; рд╕ंрдпोрдЧ–рд╡िрди्рдпाрд╕–рдЧрддि рд╕े рд╡ैрд╡िрдз्рдп।
  • рдкрджाрд░्рде-рд╢्рд░ेрдгिрдпाँ (Pad─Бrtha): рдж्рд░рд╡्рдп, рдЧुрдг, рдХрд░्рдо, рд╕ाрдоाрди्рдп, рд╡िрд╢ेрд╖, рд╕рдорд╡ाрдп (рдмाрдж рдоें рдЕрднाрд╡)।
  • рдж्рд░рд╡्рдп-рд╡рд░्рдЧ: рдкृрде्рд╡ी, рдЬрд▓, рддेрдЬ, рд╡ाрдпु (рднौрддिрдХ); рдЖрдХाрд╢, рдХाрд▓, рджिрдХ्, рдЖрдд्рдоा, рдорди (рд╕ूрдХ्рд╖्рдо/рдЕрдзिрднौрддिрдХ)।
  • рдк्рд░рдоाрдг: рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖, рдЕрдиुрдоाрди (рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡), рд╢рдм्рдж।
  • рддुрд▓рдиा: рд╡िрдЪाрд░-рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдПрдЯॉрдоिрдХ рде्рдпोрд░ी рд╕े рд╕ाрдо्рдп, рдкрд░ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡िрд╡рд░рдг рднिрди्рди।
  • рдЙрдкрдиाрдо: рдХрдгाрдж, рдХрд╢्рдпрдк, рдЙрд▓ूрдХ
  • рдХाрд▓: рдкрд░ंрдкрд░ाрдиुрд╕ाрд░ рдИрд╕ा-рдкूрд░्рд╡; рд╕рдЯीрдХ рддिрдеि рдЕрдиिрд╢्рдЪिрдд (рдк्рд░рд╢्рдиों рдоें “рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рддीрдп рджाрд░्рд╢рдиिрдХ/рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ” рд▓िрдЦें)।

рд╡рди рд▓ाрдЗрдирд░ (Quick Revision)

  • рдорд╣рд░्рд╖ि рдХрдгाрдж = рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рджрд░्рд╢рди рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХ।
  • рдЧ्рд░ंрде: рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХрд╕ूрдд्рд░।
  • рдоुрдЦ्рдп рд╕िрдж्рдзांрдд: рдкрд░рдоाрдгु рд╕िрдж्рдзांрдд (Aс╣Зu/Atomism)।
  • рдЫः рдкрджाрд░्рде: рдж्рд░рд╡्рдп, рдЧुрдг, рдХрд░्рдо, рд╕ाрдоाрди्рдп, рд╡िрд╢ेрд╖, рд╕рдорд╡ाрдп।
  • рдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕ाрдзрди: рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖, рдЕрдиुрдоाрди, рд╢рдм्рдж।
  • рднौрддिрдХ рдж्рд░рд╡्рдп: рдкृрде्рд╡ी, рдЬрд▓, рддेрдЬ, рд╡ाрдпु; рд╕ूрдХ्рд╖्рдо: рдЖрдХाрд╢, рдХाрд▓, рджिрдХ्, рдЖрдд्рдоा, рдорди।
  • рдкрд░िрд╡рд░्рддрди = рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХा рд╕ंрдпोрдЧ/рд╡िрдпोрдЧ/рдЧрддि।
  • рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╕ाрдо्рдп, рдХिрди्рддु рд╡िрд╡рд░рдг рднिрди्рди।

рдЕрдн्рдпाрд╕ рдк्рд░рд╢्рди (MCQ рд╢ैрд▓ी)

  1. рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рджрд░्рд╢рди рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХ рдХौрди рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं? — рдорд╣рд░्рд╖ि рдХрдгाрдж
  2. рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкрджाрд░्рде-рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдоूрд▓ рдХाрд░рдг рдХ्рдпा рд╣ै? — рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХा рд╕ंрдпोрдЧ–рд╡िрдиिрдпोрдЧ/рдЧрддि
  3. рдЫः рдкрджाрд░्рдеों рдоें “рд╕рдорд╡ाрдп” рдХा рдЕрд░्рде рдХ्рдпा рд╣ै? — рдЕрд╡िрдиाрднाрд╡ी рд╕ंрдмंрдз (Inherence)
  4. рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рдоें рдХौрди-рд╕ा рдж्рд░рд╡्рдп рд╕ूрдХ्рд╖्рдо/рд╕рд░्рд╡рд╡्рдпाрдкрдХ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै? — рдЖрдХाрд╢/рдХाрд▓ (рдЙрджाрд╣рд░рдг)
рдЕрд╕्рд╡ीрдХрд░рдг (Disclaimer):
рдпрд╣ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХेрд╡рд▓ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдПрд╡ं рдк्рд░рддिрдпोрдЧी рдкрд░ीрдХ्рд╖ाрдУं рдХी рддैрдпाрд░ी рд╣ेрддु рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рджी рдЧрдИ рдЬाрдирдХाрд░ी рд╡िрднिрди्рди рд╕्рд░ोрддों рдЬैрд╕े NCERT рдкुрд╕्рддрдХों, рдоाрдирдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрдеों рдПрд╡ं рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рдкोрд░्рдЯрд▓ों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рд╕рдЯीрдХрддा рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХा рд╣рд░рд╕ंрднрд╡ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рддрдеाрдкि рддрде्рдп рдпा рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдоें рдЕंрддрд░ рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХो рдХिрд╕ी рднी рдЖрдзिрдХाрд░िрдХ рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ़ рдХा рд╡िрдХрд▓्рдк рди рдоाрдиा рдЬाрдП।

рдпрджि рдХिрд╕ी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоें рдд्рд░ुрдЯि рдпा рд╕ुрдзाрд░ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ो рддो рдХृрдкрдпा рд╣рдоें рд╕ूрдЪिрдд рдХрд░ें। рдХाрд▓-рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдФрд░ рд╡िрд╡рд░рдг рдкрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рдорддांрддрд░ рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдкेрдЬ рдкрд░ीрдХ्рд╖ा-рдЙрди्рдоुрдЦ рд╕ंрдХ्рд╖ेрдкिрдд рдк्рд░рд╕्рддुрддि рд╣ै—рдЖрдзिрдХाрд░िрдХ/рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рд╣ेрддु рдоाрдирдХ рд╕्рд░ोрддों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░ें।