ЁЯМЯ рдЖрдЪाрд░्рдп рд╕ुрд╢्рд░ुрдд – рднाрд░рддीрдп рд╢рд▓्рдп рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдХे рдЬрдирдХ | Notes in Hindi

 

рдЖрдЪाрд░्рдп рд╕ुрд╢्рд░ुрдд (Sushruta) – рд╢рд▓्рдп рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдХे рдЬрдирдХ

рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рд╕ंрд╣िрддा рдХे рд░рдЪрдпिрддा, рдиाрдХ рдкुрдирд░्рдиिрд░्рдоाрдг (Rhinoplasty) рд╕рд╣िрдд рд╢рд▓्рдп-рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдЕрдЧ्рд░рджूрдд, рдЙрдкрдХрд░рдг-рд╡िрдзि-рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдоाрдирдХों рдХे рдкрдердк्рд░рджрд░्рд╢рдХ

рдкрд░िрдЪрдп

рдЖрдЪाрд░्рдп рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рдд рдХे рдорд╣ाрди рд╢рд▓्рдп рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХ рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं। рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЙрдирдХा рдХाрд▓ рдк्рд░ाрдпः рдИрд╕ा-рдкूрд░्рд╡ рдк्рд░рдердо рд╕рд╣рд╕्рд░ाрдм्рджी рдоें рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै (рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдордд—рд▓рдЧрднрдЧ 600 рдИ.рдкू. рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕), рдпрдж्рдпрдкि рд╕рдЯीрдХ рддिрдеि рдкрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдоें рдорддрднेрдж рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЧ्рд░ंрде рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рд╕ंрд╣िрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╢рд▓्рдп-рдХрд░्рдо (Surgery), рдХ्рд╖ाрд░-рд╕ूрдд्рд░, рдЕрдЧ्рдиिрдХрд░्рдо, рдЕрдиेрд╕्рдеीрд╕िрдпा-рд╕рджृрд╢ рд╢ांрддि-рд╡िрдзिрдпाँ, рдЙрдкрдХрд░рдг-рдиिрд░्рдоाрдг, рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдПрд╡ं рд╕ंрдХ्рд░рдордг-рдиिрдпंрдд्рд░рдг (Antisepsis) рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдЕрдд्рдпंрдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рд░ूрдк рдоें рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рдХी рджृрд╖्рдЯि рдХेрд╡рд▓ рдСрдкрд░ेрдЯिрд╡ рддрдХрдиीрдХ рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдк्рд░ि-рдСрдк, рдЗंрдЯ्рд░ा-рдСрдк рдФрд░ рдкोрд╕्рдЯ-рдСрдк—рддीрдиों рдЪрд░рдгों рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा, рдиैрддिрдХрддा рдФрд░ рдкुрдирд░्рд╡ाрд╕ рддрдХ рдлैрд▓ी рд╣ुрдИ рд╣ै।

рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рд╕ंрд╣िрддा: рд╕ंрд░рдЪрдиा, рд╡िрд╖рдп-рд╡िрд╕्рддाрд░ рдФрд░ рд╢ैрд▓ी

рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рд╕ंрд╣िрддा рд╕ंрд╡ाрдж-рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै—рдЖрдЪाрд░्рдп–рд╢िрд╖्рдп рдк्рд░рд╢्рдиोрдд्рддрд░ рдоें рд╕िрдж्рдзांрдд рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдЪрд▓ाрдпрдоाрди рд░ूрдк рдоें рдЖрддे рд╣ैं। рдЧ्рд░ंрде рдоें рд╕ूрдд्рд░рд╕्рдеाрди, рдиिрдзाрдирд╕्рдеाрди, рд╢рд░ीрд░рд╕्рдеाрди, рдЪिрдЦिрдд्рд╕ाрд╕्рдеाрди, рдХрд▓्рдкрд╕्рдеाрди рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░рддंрдд्рд░ рдЬैрд╕े рд╡्рдпाрдкрдХ рд╡िрднाрдЧ рд╣ैं। рдЙрдд्рддрд░рддंрдд्рд░ рдоें рдиेрдд्рд░рд░ोрдЧ, рдХрд░्рдг-рдиाрд╕िрдХा-рдЧрд▓ा (ENT), рд╢िрд╢ुрд░ोрдЧ, рднेрд╖рдЬрдХрд▓्рдкрдиा рдЖрджि рдХा рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ंрдкूрд░्рдг рдЪिрдХिрдд्рд╕ा-рддंрдд्рд░ рдХो рд╢рд▓्рдп-рдХेंрдж्рд░िрдд рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХрд░рддा рд╣ै—рд░ोрдЧ-рдиिрджाрди, рдСрдкрд░ेрд╢рди рдХी рдЗंрдбिрдХेрд╢рди/рдХॉрди्рдЯ्рд░ा-рдЗंрдбिрдХेрд╢рди, рдЙрдкрдХрд░рдг-рдиिрд░्рдоाрдг, рдСрдкрд░ेрдЯिрд╡ рдоैрдкिंрдЧ, рд░рдХ्рддрд╕्рд░ाрд╡-рдиिрдпंрдд्рд░рдг, рдкрдЯ्рдЯी-рдмрди्рдзрди, рдЯांрдХे (Suturing) рдФрд░ рдкुрдирд░्рд╡ाрд╕ рд╕рд╣िрдд।

рд╢рд▓्рдп-рдЙрдкрдХрд░рдг, рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдФрд░ рдХौрд╢рд▓-рдкрдж्рдзрддि

рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рдиे рд╢рд▓्рдп-рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ेрддु рд╢рд╕्рдд्рд░ (рдХाрдЯрдиे/рдЫेрджрдиे рдХे рдФрдЬ़ाрд░) рдФрд░ рдЕрд╕्рде्рд░ (рдЧैрд░-рдХрдЯिंрдЧ рдФрдЬ़ाрд░) рдХा рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рджिрдпा— рдЬैрд╕े рдордг्рдбрд▓ाрдЧ्рд░, рдХрд░्рддрд░ी, рд╡ृрд╢्рдЪिрдХ, рдд्рд░िрд╢ूрд▓ рдЖрджि। рд╡े рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХे рдЖрдХाрд░, рдзाрд░, рдзाрддु, рдкрдХрдб़ рдФрд░ рд╕ैрдиिрдЯेрд╢рди рдкрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдиिрд░्рджेрд╢ рджेрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдпрд╣ाँ рд╕рд░्рдЬिрдХрд▓ рдЯ्рд░ेрдиिंрдЧ рдХा рдЕрдиूрдаा рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै—рдЪीрдХू, рд▓ौрдХी, рдХрдорд▓-рддंрддु, рдкрд╢ु-рдоांрд╕ рдЕрдерд╡ा рдоृрдд рд╢рд░ीрд░ рдкрд░ рдЕрдн्рдпाрд╕; рдЗрд╕рд╕े рд╕्рдкрд░्рд╢рдЬ्рдЮाрди (Tactile sense), рд╕्рдеिрд░рддा, рдзाрд░-рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдФрд░ рдХрдЯिंрдЧ-рдбेрдк्рде рдХी рд╕рдордЭ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддी рд╣ै—рдЖрдЬ рдХे рд╕िрдоुрд▓ेрд╢рди-рдЖрдзाрд░िрдд рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕े рдЗрд╕рдХी рддुрд▓рдиा рдХी рдЬाрддी рд╣ै।

рд░ोрдЧी-рдЪрдпрди, рдПрд╕ेрд╕рдоेंрдЯ рдФрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा-рдоाрдирдХ

рд╡े рд░ोрдЧी-рдЪрдпрди рдоें рджोрд╖-рдзाрддु-рдорд▓-рдЕрдЧ्рдиि рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा, рдмрд▓-рд╕्рдеिрддि, рдиाрдб़ी/рд╕्рдкंрджрди, рдордиोрдмрд▓, рд╕рд╣рд╡рд░्рддी рд░ोрдЧ рдФрд░ рдЛрддु/рджेрд╢ рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдиे рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рд╣ैं। рдСрдкрд░ेрд╢рди рд╕े рдкрд╣рд▓े рдкрде्рдп-рдЖрд╣ाрд░, рд╕्рдиिрдЧ्рдзрддा, рд╕्рд╡ेрджрди рдЬैрд╕े рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓, рдСрдкрд░ेрд╢рди рдХे рджौрд░ाрди рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा, рдЙрдкрдХрд░рдг-рдиिрд░्рдЬंрддुрдХрд░рдг, рд░рдХ्рддрд╕्рд░ाрд╡-рдиिрдпंрдд्рд░рдг (рд▓िрдЧेрд╢рди/рджрдмाрд╡/рдФрд╖рдз/рджाрд╣) рдФрд░ рдСрдкрд░ेрд╢рди рдХे рдмाрдж рдкрдЯ्рдЯी-рдмंрдзрди, рд╕ंрдХ्рд░рдордг-рд░ोрдХрдеाрдо, рдФрд╖рдз-рд╕ेрд╡рди, рд╡िрд╢्рд░ाрдо рдФрд░ рдлॉрд▓ो-рдЕрдк—рдЗрди рд╕рдм рдХा рдХ्рд░рдорд╡ाрд░ рд╡िрд╡рд░рдг рд╣ै। рд╡्рд░рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा (Wound management) рдоें рд╡े рд╢ोрдзрди–рд░ोрдкрдг (cleansing–healing), рдХ्рд╖рдд-рдк्рд░рдХ्рд╖ाрд▓рди, рдлोрдб़े/рдиाрд╕ूрд░ рдХी рд╢рд▓्рдп-рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдФрд░ рдб्рд░ेрд╕िंрдЧ-рд╡िрдзिрдпों рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХрд░рддे рд╣ैं।

рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ: рд░ाрдЗрдиोрдк्рд▓ाрд╕्рдЯी, рдоोрддिрдпाрдмिंрдж, рдХ्рд╖ाрд░рд╕ूрдд्рд░

рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рдХा рдиाрдо рдиाрдХ-рдкुрдирд░्рдиिрд░्рдоाрдг (Rhinoplasty) рд╕े рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ै—рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рдХрдкोрд▓-рдд्рд╡рдЪा рдпा рдоाрдеे рдХी рдд्рд╡рдЪा-рдл्рд▓ैрдк рд╕े рдиाрд╕िрдХा рдХा рдкुрдирд░्рдиिрд░्рдоाрдг рд╡рд░्рдгिрдд рд╣ै; рдпрд╣ рдЖрдЬ рднी рд╢рд▓्рдп-рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рд╕्рд╡рд░्рдг рдкृрд╖्рда рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоोрддिрдпाрдмिंрдж рдХे рдЙрдкрдЪाрд░ рд╣ेрддु рд╕ुрдИ-рд╡िрдзि (рдХाрдЙрдЪिंрдЧ) рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा—рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рддрдХрдиीрдХी рд╕ीрдоाрдУं рдоें рдпрд╣ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдирд╡ाрдЪाрд░ рдеा। рдХ्рд╖ाрд░рд╕ूрдд्рд░ (Kshara-sutra) рдж्рд╡ाрд░ा рднрдЧрди्рджрд░/рдиाрд▓рд╡्рд░рдг рдЬैрд╕े рджुрд╖्рдХрд░ рдиाрд╕ूрд░ рдХा рдЙрдкрдЪाрд░, рдЕрдЧ्рдиिрдХрд░्рдо рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдХ्рддрд╕्рд░ाрд╡-рдиिрдпंрдд्рд░рдг/рдЯिрд╢्рдпू-рдоैрдиेрдЬрдоेंрдЯ, рднिрди्рди рднेрд╖рдЬ-рдХрд▓्рдкрдиा рд╡ рджрд░्рдж-рдиिрд╡ाрд░рдг рдХे рд▓िрдпे рдФрд╖рдз-рдЙрдкрдпोрдЧ—рдпे рд╕рднी рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рд╕ंрд╣िрддा рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рджेрдиें рд╣ैं।

рд╢рд░ीрд░-рд░рдЪрдиा (Anatomy) рдФрд░ рд╢рд░ीрд░-рдХ्рд░िрдпा (Physiology)

рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рдиे рдорд░्рдо (vital points) рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рджेрдХрд░ рд╢рд▓्рдп-рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕्рдкрд░्рд╢ाрдиुрднूрддि рдФрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХा рдоाрдирдХ рддрдп рдХिрдпा—рдХिрд╕ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдХрдЯ рд▓рдЧрдиे рд╕े рдШाрддрдХ рдЬрдЯिрд▓рддाрдПँ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं। рд╡े рд╕िрд░ा–рд╕्рдиाрдпु–рдЕрд╕्рдеि–рд╕ंрдзि рдЖрджि рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рд╡िрд╡рд░рдг рджेрддे рд╣ैं। рд╢рд╡-рдЪिрдХिрдд्рд╕ा (cadaveric study) рдХे рдиिрд░्рджेрд╢—рдоृрджुрдХрд░рдг, рдЬрд▓рд╕ंрдЪрд░рдг, рдкрд░рдд-рджрд░-рдкрд░рдд рд╡िрдЪ्рдЫेрджрди—рдЖрдзुрдиिрдХ рдбिрд╕ेрдХ्рд╢рди рдкрдж्рдзрддि рдХी рд╕्рдоृрддि рдХрд░ाрддे рд╣ैं। рд╢рд░ीрд░-рдХ्рд░िрдпा рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╡े рджोрд╖–рдзाрддु–рдорд▓–рдЕрдЧ्рдиि рдХे рд╕ंрддुрд▓рди рдХो рдХ्рд░िрдпाрдд्рдордХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХा рдЖрдзाрд░ рдоाрдирддे рд╣ैं।

рдиेрдд्рд░–рдХрд░्рдг–рдиाрд╕िрдХा–рдХंрда (ENT), рдк्рд░рд╕ूрддि рдПрд╡ं рд╢िрд╢ुрд░ोрдЧ

рдЙрдд्рддрд░рддंрдд्рд░ рднाрдЧ рдоें рдиेрдд्рд░рд░ोрдЧ—рдиेрдд्рд░-рд░рдЪрдиा, рджोрд╖ाрдиुрд╕ाрд░ рд╡िрдХाрд░, рд╕्рдеाрдиिрдХ рдФрд╖рдз, рд╢ोрдзрди/рд╢рдорди—рдХा рд╡िрд╕्рддृрдд рдиिрд░्рджेрд╢ рд╣ै। рдХрд░्рдг–рдиाрд╕िрдХा–рдХंрда рд░ोрдЧों рдоें рднेрджрди, рд╢ोрдзрди, рдзूрдо्рд░/рдирд╕्рдп, рдХрд░्рдгрдкूрд░рдг рдЖрджि рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рд╡рд░्рдгिрдд рд╣ैं। рдк्рд░рд╕ूрддि/рд╕्рдд्рд░ीрд░ोрдЧ рдоें рдЧрд░्рднाрд╡рд╕्рдеा-рдиिрдпрдо, рдк्рд░рд╕рд╡-рдк्рд░рдмंрдзрди рдФрд░ рд╢िрд╢ुрд░ोрдЧ рдоें рдЖрд╣ाрд░–рд╕ंрд╕्рдХाрд░, рд░ोрдЧ-рдк्рд░рдмंрдзрди, рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╡ рдкोрд╖рдг рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै—рдЬो рдЖрдЬ рдХे рдоाрддृ-рд╢िрд╢ु рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕िрдж्рдзांрддों рд╕े рдоेрд▓ рдЦाрддा рд╣ै।

рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХीрдп рдиैрддिрдХрддा, рдЯीрдорд╡рд░्рдХ рдФрд░ рдк्рд░рдмंрдзрди

рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рд╕ंрд╣िрддा рдоें рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХ рдХी рдкाрдд्рд░рддा—рд╢ाрд╕्рдд्рд░-рдиिрдкुрдгрддा, рдЕрдн्рдпाрд╕, рджृрдв़-рд╣рд╕्рдд, рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि—рдкрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдмрд▓ рд╣ै। рд░ोрдЧी рдХे рд╕ाрде рд╕рд╣рдорддि (consent-рд╕рджृрд╢), рдЧोрдкрдиीрдпрддा, рдФрд╖рдз-рдк्рд░рдоाрдг, рдФрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा-рдкрдж्рдзрддिрдпों рдХा рдХ्рд░рдорд╡ाрд░ рдкाрд▓рди—рдпे рд╕рднी рдиैрддिрдХ-рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдХा рднाрдЧ рд╣ैं। рд╡े рдкрд░िрдЪाрд░рдХ рджрд▓, рдЙрдкрдХрд░рдг-рдк्рд░рдмंрдз, рджैрдиंрджिрди рд▓ॉрдЧ рдФрд░ рдЖрд╣ाрд░/рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░िрдпाँ рддрдп рдХрд░рддे рд╣ैं— рдпрд╣ рд╢рд▓्рдп-рдк्рд░рдмंрдзрди рдХा рдПрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЦाрдХा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै।

рдЖрдзुрдиिрдХ рд╢рд▓्рдп-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рд╕ाрдо्рдп рдФрд░ рднिрди्рдирддा

рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рдХे рдиिрд░्рджेрд╢ рдЖрдЬ рдХे рдПрд╕ैрдк्рд╕िрд╕–рдПंрдЯिрд╕ेрдк्рд╕िрд╕, рд╕рд░्рдЬिрдХрд▓ рд╣ैंрдб рд╕्рдХिрд▓्рд╕, рдЯिрд╢्рдпू-рд╣ैंрдбрд▓िंрдЧ, рд╣ेрдоोрд╕्рдЯेрд╕िрд╕, рд╡ाрдЙंрдб рдХेрдпрд░ рдФрд░ рд░ीрдХंрд╕्рдЯ्рд░рдХ्рдЯिрд╡ рд╕рд░्рдЬрд░ी рдХी рдмुрдиिрдпाрдж рд╕े рд╕ाрдо्рдп рд░рдЦрддे рд╣ैं। рднिрди्рдирддाрдПँ рднी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ैं—рдЖрдзुрдиिрдХ рд╢рд▓्рдп-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдПрдиेрд╕्рдеीрд╕िрдпा, рдПंрдЯीрдмाрдпोрдЯिрдХ्рд╕, рдЗрдоेрдЬिंрдЧ, ICU рдФрд░ рдоाрдЗрдХ्рд░ो/рдПंрдбोрд╕्рдХोрдкिрдХ рддрдХрдиीрдХों рдкрд░ рдЦрдб़ा рд╣ै; рдЬрдмрдХि рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рдХा рд╕рдордп рдФрд╖рдзीрдп рд╢ांрддि-рд╡िрдзिрдпों, рд╕्рдеाрдиीрдп рдЙрдкाрдпों рдФрд░ рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдЙрдкрдХрд░рдгों рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдеा। рдлिрд░ рднी рд╕िрдж्рдзांрдд-рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा, рддैрдпाрд░ी, рддрдХрдиीрдХ, рдкुрдирд░्рд╡ाрд╕ рдХी рд░ेрдЦा рд╕рдоाрди рджिрдЦрддी рд╣ै।

рд╡िрд░ाрд╕рдд рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡

рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рд╕ंрд╣िрддा рдиे рднाрд░рддीрдп рдФрд░ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╢рд▓्рдп-рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдкрд░ рдЕрдоिрдЯ рдЫाрдк рдЫोрдб़ी। рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдЕрдиुрд╡ाрджों/рднाрд╖्рдпों рд╕े рд╣ोрддे рд╣ुрдП рдпрд╣ рдЬ्рдЮाрди рд╡िрд╡िрдз рд╕рдн्рдпрддाрдУं рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪा। рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдоें рднाрд░рддीрдп рдЪिрдХिрдд्рд╕ा-рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдЕрдз्рдпेрддाрдУं рдиे рд╢рд▓्рдп-рдирд╡ाрдЪाрд░ों—рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рд░ाрдЗрдиोрдк्рд▓ाрд╕्рдЯी—рдХो рд╡िрд╢्рд╡-рдзрд░ोрд╣рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा। рдЖрдЬ рднी рдЖрдпुрд░्рд╡ेрджिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдпрд╣ рдЧ्рд░ंрде рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рд╣ै।

рдк्рд░рддिрдпोрдЧी рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рд╣ेрддु рдоुрдЦ्рдп рдмिंрджु

  • рдЙрдкाрдзि: рд╢рд▓्рдп рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдХे рдЬрдирдХ (Father of Surgery)।
  • рдЧ्рд░ंрде: рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рд╕ंрд╣िрддा—рд╕ूрдд्рд░, рдиिрдзाрди, рд╢рд░ीрд░, рдЪिрдХिрдд्рд╕ा, рдХрд▓्рдк, рдЙрдд्рддрд░рддंрдд्рд░
  • рд╡िрд╢ेрд╖рддा: рдЙрдкрдХрд░рдг-рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг, рд╕рд░्рдЬिрдХрд▓ рдЯ्рд░ेрдиिंрдЧ (рдоॉрдбрд▓/рдХैрдбेрд╡рд░), рдорд░्рдо-рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рд╡्рд░рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा।
  • рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ: рд░ाрдЗрдиोрдк्рд▓ाрд╕्рдЯी, рдоोрддिрдпाрдмिंрдж рдХाрдЙрдЪिंрдЧ, рдХ्рд╖ाрд░рд╕ूрдд्рд░, рдЕрдЧ्рдиिрдХрд░्рдо, рд░рдХ्рддрд╕्рд░ाрд╡-рдиिрдпंрдд्рд░рдг।
  • рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा-рдоाрдирдХ: рдк्рд░ि-рдСрдк рддैрдпाрд░ी, рдиिрд░्рдЬंрддुрдХрд░рдг, рд╣ेрдоोрд╕्рдЯेрд╕िрд╕, рдкрдЯ्рдЯी-рдмрди्рдзрди, рдкोрд╕्рдЯ-рдСрдк рдХेрдпрд░।
  • рджृрд╖्рдЯि: рд╕рдордЧ्рд░—рд╢рд▓्рдп рдХे рд╕ाрде рдЖрд╣ाрд░-рд╡िрд╣ाрд░, рдкुрдирд░्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рдиैрддिрдХрддा।
  • рдХाрд▓: рдк्рд░ाрдЪीрди (рдЖрдорддौрд░ рдкрд░ 600 рдИ.рдкू. рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕)—рд╕рдЯीрдХ рддिрдеि рдЕрдиिрд╢्рдЪिрдд।

рд╡рди рд▓ाрдЗрдирд░ (Quick Revision)

  • рд╕ुрд╢्рд░ुрдд = рд╢рд▓्рдп рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдХे рдЬрдирдХ; рдЧ्рд░ंрде: рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рд╕ंрд╣िрддा.
  • рдк्рд░рдоुрдЦ рдпोрдЧрджाрди: рд░ाрдЗрдиोрдк्рд▓ाрд╕्рдЯी, рдХ्рд╖ाрд░рд╕ूрдд्рд░, рдЕрдЧ्рдиिрдХрд░्рдо, рд╡्рд░рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рдорд░्рдо-рд╡िрдЬ्рдЮाрди।
  • рдЯ्рд░ेрдиिंрдЧ: рдлрд▓/рддंрддु/рдоांрд╕/рдХैрдбेрд╡рд░ рдкрд░ рдЕрдн्рдпाрд╕—рдЯैрдХ्рдЯाрдЗрд▓ рд╕्рдХिрд▓्рд╕ рдХा рд╡िрдХाрд╕।
  • рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा: рдк्рд░ि-рдСрдк–рдЗंрдЯ्рд░ा-рдСрдк–рдкोрд╕्рдЯ-рдСрдк рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓; рдиिрд░्рдЬंрддुрдХрд░рдг рдФрд░ рд╣ेрдоोрд╕्рдЯेрд╕िрд╕ рдкрд░ рдмрд▓।
  • рдЙрдд्рддрд░рддंрдд्рд░: рдиेрдд्рд░/рдИрдПрдирдЯी/рдмाрд▓-рдк्рд░рд╕ूрддि рдЖрджि рдХा рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡рд░्рдгрди।

рдЕрдн्рдпाрд╕ рдк्рд░рд╢्рди (MCQ рд╢ैрд▓ी)

  1. “рд╢рд▓्рдп рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдХे рдЬрдирдХ” рдХिрд╕े рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै? — рдЖрдЪाрд░्рдп рд╕ुрд╢्рд░ुрдд
  2. рд╕ुрд╢्рд░ुрдд рд╕ंрд╣िрддा рдоें рдХिрд╕ рд╡िрднाрдЧ рдоें рдиेрдд्рд░/рдИрдПрдирдЯी рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╣ै? — рдЙрдд्рддрд░рддंрдд्рд░
  3. рдХ्рд╖ाрд░рд╕ूрдд्рд░ рддрдХрдиीрдХ рдоुрдЦ्рдпрддः рдХिрд╕ рд░ोрдЧ рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд? — рднрдЧрди्рджрд░/рдиाрд▓рд╡्рд░рдг
  4. рдорд░्рдо рдХा рдЖрд╢рдп рд╣ै— — рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг/рдЬीрд╡рдиाрдзाрд░ рдмिंрджु рдЬिрди рдкрд░ рдЪोрдЯ рдШाрддрдХ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै
рдЕрд╕्рд╡ीрдХрд░рдг (Disclaimer):
рдпрд╣ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХेрд╡рд▓ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдПрд╡ं рдк्рд░рддिрдпोрдЧी рдкрд░ीрдХ्рд╖ाрдУं рдХी рддैрдпाрд░ी рд╣ेрддु рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рджी рдЧрдИ рдЬाрдирдХाрд░ी рд╡िрднिрди्рди рд╕्рд░ोрддों рдЬैрд╕े NCERT рдкुрд╕्рддрдХों, рдоाрдирдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрдеों рдПрд╡ं рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рдкोрд░्рдЯрд▓ों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рд╕рдЯीрдХрддा рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХा рд╣рд░рд╕ंрднрд╡ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рддрдеाрдкि рддрде्рдп рдпा рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдоें рдЕंрддрд░ рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХो рдХिрд╕ी рднी рдЖрдзिрдХाрд░िрдХ рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ़ рдХा рд╡िрдХрд▓्рдк рди рдоाрдиा рдЬाрдП। рдХाрд▓-рдиिрд░्рдзाрд░рдг, рддрдХрдиीрдХों рдХी рддिрдеिрдпाँ рдФрд░ рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдкрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рдорддांрддрд░ рд╕ंрднрд╡ рд╣ैं। рдпрд╣ рдкेрдЬ рдкрд░ीрдХ्рд╖ा-рдЙрди्рдоुрдЦ рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рдк्рд░рд╕्рддुрддि рд╣ै; рд╢рд▓्рдп-рдЗрддिрд╣ाрд╕/рдЖрдпुрд░्рд╡ेрдж рдХे рдоाрдирдХ рдЧ्рд░ंрдеों рдХा рд╕ंрджрд░्рдн рднी рджेрдЦें।

рдпрджि рдХिрд╕ी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоें рдд्рд░ुрдЯि рдпा рд╕ुрдзाрд░ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ो рддो рдХृрдкрдпा рд╣рдоें рд╕ूрдЪिрдд рдХрд░ें।